ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ

To 1989 του καπιταλισμού;

Του ΠΑΣΧΟΥ ΜΑΝΔΡΑΒΕΛΗ

Το σοκ (μπορεί και η χαρά) της κρίσης δημιουργεί περίεργες μεταφορές. Μία από αυτές έχει να κάνει με την κατάρρευση των κομ­μουνιστικών καθεστώτων. «Το 2009», λένε πολλοί, «είναι το 1989 του κα­πιταλισμού». Η αλήθεια είναι πως το μέγεθος της κρίσης είναι μεγάλο. Σαρώνει τράπεζες και βιομηχανίες απ΄ άκρου εις άκρον του κόσμου. Άνθρω­ποι ωθούνται στην ανεργία, κάτι που μπορεί στο άμεσο μέλλον να δημι­ουργήσει κοινωνικές αναταραχές. Οι αντιλήψεις αλλάζουν ραγδαία και στελέχη που ήταν δαφνοστεφανωμένα σε εξώφυλλα οικονομικών περιοδικών, τώρα φωτογραφίζονται σε επιτροπές του Κογκρέσου έχοντας πίσω τους ταμπελάκια με τη λέξη «shame» («ντρο­πή»). Η κρίση εξελίσσεται ταχύτατα καίγοντας και παραγωγικά χλωρά μαζί με τα τοξικά ξερά της χρηματιστηριακής κερδοσκοπίας.

Βρισκόμαστε στη δίνη του κυ­κλώνα και κάθε πρόβλεψη είναι παρακινδυνευμένη: η αποτίμηση της κρίσης πρέπει να γίνει μετά το τέλος της. Είναι όμως αυτό που ζούμε το αντί­στροφο 1989; Δεν ξέρουμε με σιγου­ριά, αλλά υπάρχει μια αναλογία που μπορούμε να ανιχνεύσουμε. Μπο­ρούμε να δούμε τις ομοιότητες, όχι κατά τη διάρκεια της δίνης των δύο συστημάτων, αλλά πριν από αυτήν. Έτσι, για να δούμε αν το 2009 ζούμε «το 1989 του καπιταλισμού», πρέπει να ελέγξουμε αν το καπιταλιστικό 2008 ήταν κάτι σαν το σοσιαλιστικό 1988 της ΕΣΣΔ.

Η απάντηση εδώ είναι σίγουρα «ό­χι». Κατ΄αρχάς, το 2008 δεν είχαμε ανθρώπου (πυροβολούμενους από φρουρούς) να τρέχουν npos τα ηλεκτροφόρα σύρματα για να ξεφύγουν από την «καπιταλιστική κόλαση» προς «σοσιαλιστικούς παράδεισους». Για την ακρίβεια, δεν έχουμε ανθρώπους να ζητούν οικονομικό άσυλο στη Βόρεια Κορέα και στην Κούβα, ακόμη και σήμερα, μετά το ξέσπασμα της μεγάλης κρίσης.

Τώρα που η αναταραχή στις αγορές έχει φουντώσει, υπάρχει αναστοχασμός των βασικών δογμάτων και αντιλήψεων, γίνεται έντονη συζήτη­ση για το τι πήγε λάθος στη φρενή­ρη πορεία του «τούρμπο καπιταλισμού», ξεσπούν διαδηλώσει, λαμ­βάνονται μέτρα, αλλάζουν κυβερνήσει κ.λπ,.

Όλος ο δυτικός κόσμος κάνει αυτό που πάντα έκανε καλά: Αναπροσαρμόζεται...

Φυσικά, η προσαρμογή στα νέα δε­δομένα είναι δύσκολη, αλλά τουλάχι­στον επιτρέπεται. Και αυτό είναι το διαφορετικό και εξαιρετικά κρίσιμο στοιχείο του 2009 από το 1989. Όπως το ίδιο διαφορετικό ήταν και για το 2008 και το 1988. Υπήρχαν τότε πολ­λοί που μιλούσαν για τη φούσκα της πιστωτικής επέκτασης. Αυτοί δεν κα­τέληξαν σε γκουλάγκ, έγραφαν στους «New York Times». Δεν κλείστηκαν σε ψυχιατρεία επειδή διαφωνούσαν, πή­ραν Βραβείο Νόμπελ. Το πρόβλημα του κομμουνισμού, που κατέληξε σε κα­τάρρευση του, δεν ήταν απλώς μια λάθos επιλογή. Υπήρξε μια υποχρεωτική για όλους επιλογή. Δεν ήταν μόνο ένα σύστημα οικονομικής σκέψης, έ­γινε σύστημα πολιτικού, κοινωνικού και πολιτικού ελέγχου. Δεν επέτρεψε ποτέ την αντίθεση σε αυτό, απαγό­ρευσε ακόμη και την ευεργετική συ­ζήτηση για τα προβλήματα του. Δια­λύθηκε από τη νεκρική ακαμψία του, όχι μόνο από λάθος επιλογές.

Το φιλελεύθερο δυτικό σύστημα ε­πιτρέπει τις κρίσεις. Γι' αυτό και ε­ξυγιαίνεται από αυτές. Δεν απαγόρευα το λάθος, αλλά επιτρέπει και τη διόρ­θωση του. Δεν επαίρεται για την τε­λειότητα του, αλλά μόνο για την ε­λευθερία να δοκιμάζει και να βελ­τιώνεται.

Η νέα παγκοσμιοποίηση

Το κράτος ήταν παράγωγο συγκεκρι­μένων οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών που επικράτησαν στην Ευρώπη κυρίων στα τέλη του 17ου αι­ώνα και εντεύθεν. Η ανερχόμενη α­στική τάξη, έχοντας τον πλούτο στα χέρια της, ασφυκτιούσε κάτω από τις απαρχαιωμένες δομές της φαεουδαρχικής κοινωνίας. Χρειαζόταν μια ε­ξουσιαστική δομή (έστω σε ένα συ­γκεκριμένο γεωγραφικό χώρο), που αφενός θα επέτρεπε την ελεύθερη με­τακίνηση, ανθρώπων, εμπορευμάτων, κεφαλαίου και εργασίας και αφετέρου θα προστάτευε αποτελεσματικά τις νέες επιχειρηματικές δραστηριότητες. Οι φεουδάρχες που κυριαρχούσαν εκεί­νη την εποχή δεν μπορούσαν να αντεπεξέλθουν στις νέες οικονομικές ανάγκες - ήταν αντιπαραγωγικοί και το σύστημα έπρεπε να ανατραπεί.

Η μετάβαση από τη μία κοινωνική οργάνωση στην άλλη δεν ήταν κάποιο οργανωμένο σχέδιο κάποιων σοφών ε­γκεφάλων, ή άπληστων κεφαλαιοκρατών. Ήταν μια σειρά τριβών μέσα στο προηγούμενο σύστημα, που ώρες προκαλούσαν αναφλέξει, ήταν μια ολόκληρη κοινωνική διεργασία, ένα πάρε-δώσε της κοινωνίας με τις εξουσιαστικές δομές της, μια αργή και επίπονη διαδικασία αλλαγής. Μπορεί κά­ποια κορυφαία ιστορικά γεγονότα (όπως είναι η Αμερικανική και η Γαλλι­κή Επανάσταση) να θεωρούνται (δικαίως) παραγωγοί της ιστορίας, ήταν όμως και παράγωγα. Μια ολόκληρη κοινωνίας είχε ξυπνήσει και ζητούσε νέες μορφές οργάνωσης, που θα ανταποκρίνονταν στις καινούργιες οικονομικές και παραγωγικές συνθήκες. Σε μια αντίστοιχη διαδικασία μπο­ρεί να βρισκόμαστε και σήμερα. Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι ένα απλό σχή­μα λόγου, είναι οικονομική προϋπόθεση για να προχωρήσει το σύστημα. Οι νέες τεχνολογίες καθοδηγούν από τον μι­κρό έμπορο, που έχει τη δυνατότητα πλέον να πούλησα στα πέρατα της Γης, μέχρι την πολυεθνική επιχείρηση, που έτσι κι αλλιώς χρειάζεται πιο ελαστικές δομές για να λειτουργήσει πιο αποτελεσματικά. Η οικονομία κινεί τον τροχό της ιστορίας και οι τριβές αυτή τη φορά προέρχονται από tous δυσκίνητους γραφειοκρατικούς οργανισμούς που αποκαλούνται εθνικά κρά­τη. Οι τριβές αυτές πιθανότατα δεν θα δημιουργήσουν αναφλέξεις, όπως ήταν οι επαναστάσεις και οι πόλεμοι των προηγούμενων αιώνων, αλλά θα δια­μορφώσουν σε βάρος του κράτους νέες εξουσιαστικές δομές. Αυτό φαντά­ζει τρομαχτικό, και πολλοί (κυρίως α­πό τον χώρο της Αριστεράς) την αρ­νούνται συνολικά. Η αντίσταση όμως στο νέο είναι μάταιη. Αυτό που ίσως μπορούμε να κάνουμε είναι να συνδιαμορφώσουμε το καινούργιο. Τώρα το καζάνι βράζει. Το τι θα παράγει ε­ξαρτάται από όλους μας...

· Στεφάν Κουρτουά - Νικολό Βερτ - Ζαν-Λουί Πανέ, «Η μαύρη βί­βλος του», εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας.

· Πολ Κρούγκμαν, «Η κρίση του 2008», εκδ. Καστανιώτη.

· Michel Aglietta, «Η οικονομική κρίση», εκδ. Πόλις.